محله مطهری میزبان آرامستان صد ساله ارامنه مشهد

شده از کنار دیوار آرامستانی متروکه بگذاری و دلت بخواهد یک صبح سرد زمستانی میان گورهای قدیمی و خلوت آن راه بروی و روی سنگ‌ها را بخوانی؟ درست کنار شهرداری منطقه۲ واقع در خیابان کریمی، آرامستانی قرار دارد که با دیوارهای بی‌رنگ‌و‌رو احاطه شده است. این فضا درِ کوچک قهوه‌ای مایل به کرمی هم، در سمت خیابان عامل دارد.

می‌دانستم ارامنه مقیم مشهد بیش از صد سال پیش در این آرامستان به خاک سپرده شده‌اند اما ورود به این فضا پیگیری‌های زیادی داشت. بالاخره این اتفاق افتاد. با هماهنگی‌های بسیار وقتی گروهی برای بازدید به آرامستان ارامنه می‌رفتند من هم همراه آن‌ها شدم. انگار فیلم می‌دیدم. درختان سربه فلک کشیده و تا چشم کار می‌کرد گورهایی که با صلیب مسیحیت تزیین شده بود. 

بد نیست شما هم با فضای آرامستان ارامنه که بیش از صدسال از قدمتش می‌گذرد آشنا شوید.این آرامستان تنها آرامستان ارامنه در مشهد است که از نظر تاریخی و سیاسی مهم و ارزشمند است. قرارگرفتنش در فهرست آثار ملی این موضوع را ثابت می‌کند. اطلاعات این گزارش از رضا سلیمان نوری، پژوهشگر و مشهدشناس، تهیه شده است.

تدفین دوباره اجساد

سال‌ها پیش محدوده گورستان خیلی بزرگ‌تر از اندازه فعلی آن بود یعنی بخشی از حاشیه خیابان حرعاملی و بخشی از بولوار شهید کریمی را دربرمی‌گرفت. چنانکه مخابرات و ساختمان شهرداری منطقه و حتی پارکینگ مکانیزه کنار آن بعد از این خیابان‌کشی ساخته شد. 

پس از این اقدام، آرامستان محدود به اندازه فعلی آن شد. کاملا مشخص است که اندازه گورستان کوچک شده است ولی چیزی از قبور تخریب نشده و سنگ‌مزارها و بقایای اجسادی که در آن سوی خیابان مانده بودند، به مکان فعلی منتقل شد حتی بار دیگر با انجام تشریفات دفن شده‌اند.تعداد اجساد داخل آرامستان ۲۰۲نفر هستند. این آرامستان زیر نظر شورای خلیفه‌گری تهران بوده و متولی آن فردی به نام «آلفرد هاوان» است.

مادور پر از نیمکت‌های سبز

مادور یا نمازخانه آرامستان پر از نیمکت‌های چوبی قهوه‌ای رنگ است و صندلی‌های چوبی سبز‌رنگ هم در گوشه دیگر آن قرار دارد، آن‌طور که می‌گویند مدل این صندلی‌ها مشابهش در سینمای فردوسی سابق وجود داشته است. اینجا زمانی محل عبادت ارامنه‌ای بوده که در مشهد زندگی می‌کردند و مدتی طولانی از اجرای مراسم در آن می‌گذرد.

آن‌طور که رضا سلیمان نوری، پژوهشگر و مشهدشناس، می‌گوید همه افراد مدفون در آرامستان ارمنی نیستند. از روی نوشته‌ها و حتی مدل صلیب‌های موجود روی قبرها می‌شود به این موضوع پی برد. در گورستان افرادی از فرقه‌های مختلف مسیحی مدفون شده‌اند. ارتودکس‌ها، کاتولیک‌ها، ارامنه گریگور، آشوری‌ها و…‌ از آن جمله است.

کمکی که به مقصد نرسید

زلزله‌ای که در شمال خراسان اتفاق افتاد، باعث شد پیشاهنگان لهستانی با هواپیما به کمک زلزله‌زدگان بروند، اما این کمک به مقصد نمی‌رسد و هواپیمایشان سقوط می‌کند و این افراد در این مکان دفن می‌شوند. ۱۰ قبر شبیه هم در این آرامستان دیده می‌شود که متعلق به این لهستانی‌هاست.

علاوه بر این ۱۰ قبر ۱۳ گور دیگر نیز تاریخ فوتشان یکی است. این متوفی‌ها افراد لهستانی‌ای بوده‌اند که به هنگام کوچ اجباری بزرگ این قوم در طول جنگ جهانی دوم در شهر مشهد از دنیا رفته‌اند و در این آرامستان دفن شده‌اند.

هر صلیب یک نشانه

صلیب‌های روی قبرها با هم فرق می‌کند. بعضی از آن‌ها به جای یک نشانه عمودی و افقی دو یا سه نشانه افقی دارند. صلیب‌ها نشانه‌هایی هستند که نشان می‌دهد متوفی چه فرقه‌ مسیحی‌ای داشته است. با این‌کار بازماندگان می‌خواستند نشان دهند متوفی چه گرایش مذهبی‌ای داشته است تا افرادی که گورها را می‌بینند متوجه این موضوع شوند.

آشوری‌های این آرامستان، صلیب‌هایی دارند که انتهای آن به شکل نیم‌دایره است. مزار روس‌هایی که ارتودکس هستند نیز صلیب متفاوتی دارد، آن‌ها یک خط اضافه‌تر روی صلیب دارند و خط هر دو کج یا قوسی شکسته است.

علاوه بر وجود افراد متوفی با فرقه‌های مختلف از۲۰ملیت گوناگون مانند آمریکایی، روسی، گرجی، ایرانی، کانادایی، فرانسوی، آلمانی، لهستانی، روسی ، سوئیسی، اکراینی، ارمنستانی، انگلیسی و... در این آرامستان دفن شده‌اند.

داستان مردگان آرامستان

« آرسن مانگاساریان»، پدر هاراند مانگاساریان بزرگ‌ترین سینمادار مشهد در سال‌های قبل از انقلاب، ملکن هارتوانیان که صنعت نساجی و برق را برای مشهد به ارمغان آورده است، بانو «النا درمگردپچیان»، معلم معروف زبان روسی و پیانو مشهد، مهندس «یفرم توماس» که بخشی از آسفالت بولوار وکیل‌آباد از اقدامات اوست، «پول ژولیا» پروفسور هماتولوژی ،«آبکار گاسپاریان» و «آرمناک سانتوریان» از سینماداران مشهد از جمله مشهورترین مدفونان در این آرامستان هستند. 

سه نفر از سربازان روسی که در جنگ جهانی اول کشته شده‌اند هم مزارشان در این آرامستان است که صلیب روی مزارشان از جنس چوب است.آرامستان ارامنه پنج‌سال پیش از سوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. این اقدام با مشارکت شورای خلیفه‌گری ارامنه تهران رقم خورد.